Հետաքրքիր է ընթերցել այն մարդու գրածը, ով ապրում է այն ժամանակահատվածում, որում դու ես ապրում, ականատես է լինում այն փոփոխություններին ու իրադարձություններին, որոնց ականատեսն ես նաեւ դու:

Հեռուստատեսությամբ, որի հետ <<առնչվում ենք>> ամեն օր, դժվար կամ հազվադեպ ենք որեւէ ամբողջական տեղեկություն ստանում ժամանակակից որեւէ հայ գրողի մասին: Համացանցում նրանց կարելի է ճանաչել իրենց բլոգներից կամ հանրային մի քանի կայքերից:  Հետաքրքրվողը կհետաքրքրվի: Սակայն, ամեն դեպքում, անհրաժեշտ է ուղղորդում, կենդանի քննարկում՝ կարդացածդ ավելի լավ ընկալելու ու <<մարսելու>> համար:

Այս ուստարի <<Լուսաստղ>> ամսագիրը <<Տիգրան Հայրապետյան>> Գրադարանի հետ <<Ճանաչենք մեր ժանանակակիցներին>> անվամբ նախագիծ իրականացրեց: Նածագխի շրջանակներում սովորողներս (ինչու ոչ՝ նաեւ ուսուցիչները) ուսումնասիրում ենք հայ ժամանակակից գրողներին:

 

Փուլերը տեսե՛ք այստեղ.

 

 

Էմմա Կիրակոսյան

Խորհրդատու՝ Մարգարիտ Սարգսյան

Հենրիկ Էդոյան

 

 

Էդոյանի բանաստեղծություններին բնորոշ է հետեւյալը. հեղինակը տողերի մեջ տալիս է դիպուկ մտքեր, որոնք, սակայն, լուծված են լինում ամբողջ նկարագրության հետ, եւ երբեմն դժվար է լինում դրանք զատելը:

 

 

Այդտեղից սկսվում է երաժշտությունը

Մի վայրկյան հիացմունքից շուրթերն են կարկամում,

երբ տեսնում է հանկարծակի հայտնվելը սիրո,

եւ արդեն քանի անգամ մակընթացությունը

գրավում է ցամաքը տեղատվությունից,

ալիքները ծովափի ավազ են լիզում սիրահարի պես,

աղմուկը տարածվում է չորս բոլոր ինչպես

փշրված ապակի-

որտեղ մարդն ավարտվում է՝

այդտեղից սկսվում է երաժշտությունը:

 

Հոգին թողնում է աղմուկի ժայռերը եւ ձգտում

վերադառնալ դեպի լռություն-

այդտեղից սկսվում է երաժշտությունը,

ձայներն ավարտվում են եւ լռության ինքնասույզ,

բայց կանաչ դաշտում

հնչյունն ազատվում է իր ստվերներից

եւ ճախրում ազատ տարածության վրա,

ապրում այնտեղ, ինչպես ինքնիշխան քամի-

այդտեղից սկսվում է երաժշտությունը:

 

Երաժշտությունն ինքնին ենթադրում է ելեւեջ ու ձայն: Ամեն դեպքում՝ մեր գիտակցության ու ենթագիտակցության մեջ (նաեւ ականջի <<մեջ>>) այն տպված է նման կերպով: Երաժշտության բազմահազարավոր ապացուցված ու չապացուցված ազդեցությունները մի կողմ թողնելով վերադառնանք սկիզբ, երբ լռություն էր ու ոչինչ, ու այդ ոչնչից արարվեց ամեն ինչը: Էդոյանի այս բանաստեղծության տողերը տենչում են դեպի այդ սկզբը, որտեղ հեղինակը գտել է երաժշտության սկզբնաղբյուրը:

Դժվար է համատեղել լռությունն ու երաժտությունը, սակայն Էդոյանը միակն ու առաջինը չէ, որ դրանք զուգորդել է. Հովհաննես Քեյջի <<4’33>> ստեղծագործությունը, որ ամբողջապես կազմված է լռությունից, կամ Սամուել Բեթեքի <<Շունչ>> կտորը:

Հենց լռության մեջ ենք բոլորս (մեծ մասը) կենտրոնանում, խաղաղվում, աղմուկը երբեմն կոտրված ապակիների պես մխրճվում է մեր գլուխը. ես երբեմն խաղաղվում եմ նաեւ լռության ու բնության ձայների մեջ, օրինակ՝ անձրեւի ձայնը: Բանաստեղծության մեջ իրար կցվել են նաեւ լռությունն ու բնության երեւույթները:

Բանաստեղծության հիմնական գաղափարն այն էր, որ երաժշտությունը սկսվում է լռությունից. երբեմն ամենապարզ բաներում թաքնված են լինում ամենագեղեցիկ ու աննկարագրելի բաները:

 

 

 

Մեծ լուսին

Այգում վառվում է լապտերը, սակայն

Դիմացի պատուհանում հանգչում է լույսը,

Հեռու չե լուսինը, բայց ահա ձեռքիս

Փայլում է կարծես մի այլ լուսատու:

Մենությունն անվերջ է, ինչպես օդ:

Այգում մութն ավելի խորն է եւ թանձր:

Տերեւների մեջ ճչում է մի թռչուն

Եւ խոր քուն մտնում: Նա մարդ է դառնում

Իր երազի մեջ: Լույսը մեռնում է ավելի մեծ

Լույսից, մեղքը ետ է գնվում մի ուրիշ մեղքով:

Լուսինն ավելի մեծ է հիմա, քան ես,

Բայց ես պետք է նրան իմ մեջ տեղավորեմ:

 

Պատկերացրի ինձ այգում, նոր իջած մթության մեջ կանգնած, առանց որեւէ վախի: Թռչնի ձայների եւ վառվող ու հանգչող լույսերի ներքո:

Ստեղծված է գեղեցիկ ու նուրբ տեսարան, որ ողողված է մթնշաղով:

Օգտագործված է հակադրության (կոնտրաստի) հնարքը. Այգում վառվում է լապտերը, սակայն, Դիմացի պատուհանում հանգչում է լույսը:

Հիպերբոլի(չափազանցության) հնարք որսացի այս տողում. Լույսը մեռնում է ավելի մեծ

լույսից:

Իսկ բանաստեղծության հիմնական իմաստը հետեւայլն է. մարդը միայնակ է ու կարծես փորձում է  ձուլվել բնությանը, որքան էլ իր շուրջը մթություն լինի:

Լուսինն ավելի մեծ է հիմա, քան ես,

Բայց ես պետք է նրան իմ մեջ տեղավորեմ: Սա հասկանում եմ, որպես մարդկային կյանքում տեղի ունեցող մի բան, լինի խնդիր, դժվարություն կամ փորձություն, որը, թեեւ երբեմն թվում է, թե մեր ուժերից վեր է, սակայն մեր մեջ գտնում ենք այն ուժն ու տեղավորում ենք մեր մեջ ու ապրում այն, գիտակցելով, որ դրանից հետո ավելի հասուն, հաստատուն, ամուր ենք դառնալու:

 

 

 

Ինքս բարդ ու խուճուճ-մուճուճ բաների սիրահար չեմ, սակայն երբ կարողանում եմ <<պոչից>> բռնել, սկսում եմ հասկանալ ու ընկալել: Սա կախված է նաեւ քո ներկա դրությունից. որ մի փուլում ես գտնվում, երբ ինչ-որ բան ես ընթերցում: Կարեւորը <<բանալին>>՝ հիմնական միտքը գտնելն է. մնացածը լրացնում են դրան, գեղարվեստական կամ պոետիկ էսթետիկայով պարուրում ու ապահովում ընդհանուր ֆոնը: Խուճուճությունը կարծես միտքդ ավելի ճկուն է դարձնում. փորփրում ես, հիշողություններիդ մեջ գնում ես հետ ու առաջ, փորձում հասկանալ, թե լավ, ինչի մասին է գրված: Սակայն որքան էլ հասկացած ու ընկալած լինեմ այդ բարդ տողերը, ինձ համար ամենագեղեցիկն ու ամենաբարդը մնում են ամենապարզ բաները:

 

 

Էմմա Կիրակոսյան

Պոեզիա

Ընդհանուր պատկերցումս պաոզեիայի վերաբերյալ <<խառն է>>. չեմ սիրում <<խառը>> բանաստեղծություններ, սակայն դրանք էլ իրենց տեսակի մեջ երբեմն հետաքրքիր են լինում: Անտաշյանի բանաստեղծություններից շատերը <<խառն էին>>. թվաց, որ մենակ ինքը հեղինակը կհասկանա, եթե կարդա: Հնարավոր է՝ տարիքի հետ կապ ունի, չգիտեմ: Ամեն դեպքում, որոշ բանաստեղծություններ իրենց բարդությամբ ինձ ոչինչ չասեցին: Կային նաեւ շատ պարզերը, օրինակ՝ Լինել ճամփորդ ջրի կաթիլ, որոնցից նույնպես շատ բան չստացա:

 

Դրանց կողքին գտա մի շատ հետաքրքիր բանաստեղծություն-իմպրովիզ. Դիմագիր.գոմ/նունիկ-թողիք: Շատ դուր եկան լրահոս բաժնի նկատառումները, որոնք համեմված էին հեգնանքով (կարծես՝ տեղին): Նման ոճի գործերի շատ քիչ եմ հանդիպել, բավականին հետաքրքիր էր:

 

Ընդհանուր առմամբ կարծես ճեղքված լինի՝ շատ բարդ ու ոչ այդքան հասկանալի (ինձ համար) ու շատ պարզ բանաստեղծությունների միջեւ: Չնայած, դա էլ խոսում է հեղինակի ոչ պրիմիտիվ լինելու մասին:

 

 

Արձակ

Արձակը համեմատաբար ավելի հետաքրքիր էր ինձ համար: Պատմությունները արագ ու հետաքրքությամբ էի ընթերցում:

 

Նկարագրված են տիպիկ հայկական վիճակներ, առօրյայի պատկերներ, մի փոքր հեգնանքով ու հումորով /Սերը Ծիրանի Ժամանակ, Ականջներդ Կկտրեմ, Երթուաղյին Թրաֆիքինգ…/:

 

Քանզի Անտաշյանը ժամանակակից գրող է, փոձեմ իր ստեղծագործության մեջ հայ ժամանակակից մարդու արտացոլմամբ ամբողջացնել նյութս-վերլուծությունս: Լեզուն մե՛րթ բարդ էր, մե՛րթ շատ պարզ. բարդը կա՛մ դժվար էր հասկանալ, կա՛մ՝ շատ հեշտ, պարզը կա՛մ շատ հեշտ էր հասկանալ, կա՛մ՝ շատ դժվար: Այո, թե՛ ինձ, թե՛ կողքինիս տեսա Անտաշյանի ստեղծագործություններում, հատկապես՝ արձակում: Տաքսիստն ու երթուղայինի վարորդը, առաջին սերը զգացող տղան ու աղջիկը…

 

Ինչ վերաբերում է նրա լեզվին ու ասելիքին, փորձեմ լինել հակիրճ: Կարծում եմ՝ պետք է որոշ աշխատությունների վրա տարիքային սահմանափակում դնել: Նա բողոքում է, արձանագրում, նկարագրում, լավը տեսնելու նշույլներ անում, ու պարզապես՝ գրում է. գրում է իր համար, այսինքն՝ հաճույք է ստանում այդ ամենից:

 

 

Էմմա Կիրակոսյան

Կարեն Անտաշյան, ԽՈՍԻՐ (հմայիլ) 

 

Հմայության ծեսերը բազմազան են ու տարածված աշխարհի բոլոր ժողովուրդների մեջ: Հմայությունների մեծ մասը կատարվել է բնության երեւույթները, անբարենպաստ եղանակը կարգավորելու նպատակով, երբ մարդը դեռ չէր կարող մեկնաբանել այդ ամենը: Հմայությունը կամ հմայքը բառերի կամ գործողությունների ամբողջություն է, որը, ենթադրվում է, որ պիտի գերբնական ուժ ունենա անձի, երեույթի, իրի վրա: Անձամբ ես երբեք գործ չեմ ունեցել ու չեմ ունենալու նման բաների հետ: Նույնիսկ եթե փորձեք ապացուցել, որ նման բաները <<գործում>> են, ասեմ. այո, բայց նրանց վրա, ովքեր հավատում են, որ նման բաները զորություն ունեն: Հմայությունների, կախարդությունների ընկալումը կախված է նաեւ մարդու կրոնից, հավատքից, մշակույթից եւ այլնից:

 

Վերջին անգամ հմայություն եմ լսել մուլտֆիլմերից մեկը դիտելիս (երեւի Սպիտակաձյունիկն էր): Ըստ իս, մարդիկ նման բաների դիմում են հիմնականում երկու պատճառով. ա) հաստատված չլինելու պատճառով (այնքան են կասկածում իրենց ուժերի վրա, որ դիմում են ոմն մեկին կամ ինչ-որ բանի), բ) սնահավատության պատճառով (որի արդյունք են մարդկային մի շարք ( ու ոչ այդքան ողջունելի) բնութագրերը, օրինակ՝ ցածր զարգացվածություն): Այլ պատճառների գոյութունը չեմ բացառում:

 

Անցնեմ պարոն Անտաշյանի ստեղծագործությունը: Անձամբ ես, այս <<հմայիլը>> դիտում եմ որպես հեղինակի <<ոչ լուրջ>>, այսինքն՝ թեթեւ, մի քիչ էլ կատակերգական աշխատություն (չգիտեմ՝ իրականում հեղինակն ինչպես է դիտարկում ): Նշածս հատկանիշներն այն չեն դարձնում վատը: Առաջին անգամ եմ նման բան կարդում, հատկապես՝ հայ գրականության շրջանակներում: Ստեղծագործությունը ընթերցում եմ զուտ որպես ստեղծագործություն ու այդ կերպ էլ վերլուծում եմ:

 

Ստեղծագործությունը բաժանենք երկու մասի. մինչեւ կամը, ու՝ կամից հետո: Մինչեւ կամը նշվում է այն ամենի մասին, թե ինչ կլինի, եթե <<սիրո օբյեկտը>> չգնա ընդ հմայողը, իսկ կամից հետո այն, թե ինչ կլինի, եթե նա գնա ընդ հմայողը: Շարունակության մեջ ինձ հետաքրքեց միայն այն, որ հմայողը պատրաստ է իր սիրո հետ կիսել թաքուն բաներ: Ամեն դեպքում, չեմ կարծում, որ իրական սեր առկա է այստեղ. այս օրինակում  նման բաների դիմողը (այստեղ՝ սիրո հմայությանը) խելագարության հասած, տարված մեկն է, ով ուզում է մարդուն իրենը դարձնել, չգիտակցելով, որ նույնիսկ եթե այդ մարդը դառնա իրենը, միեւնույնն է՝ չի շահել այդ մարդուն:

 

Հետաքրքիր էին նաեւ հմայիլի <<պայմանները>>.  հրաշալի է գործում փետրվարի վերջին շաբաթից մինչ գարնանային գիշերահավասարը, քաղաքային ծորակի /որքան հասկացա՝ ցայտաղբյուր/ տխուր ջուր, մատուցիր որպես տաք թեյ, մնացորդով կարող ես ջրել սենյակային բույսերը, ու դրանք կծաղկեն… Սրանք հետաքրքրություն ու թեթեւություն են հաղորդում ստեղծագործությանը, իսկ բուն <<հմայիլի>> տողերը՝ ստեղծականություն:

 

Էմմա Կիրակոսյան

 

Չարենց՝ Հզոր Բանաստեղծ:

Պատկերացնում եմ, թե ինչպես էին արեւի տաք շողերը ընկնում Չարենցի դեմքին: Այդ ամենն իր համար ուրիշ մի աշխարհ էր, ուրիշ իրականություն: Ինչու՞ եմ այդպես ասում. քանզի կարդալով Չարենցի պոեզիան, ամեն <<քայլափոխին՚՚>>հանդիպում եմ արեւ, կրակ, լույս ու նման բառերի: Դրանք ամեն անգամ մի կայծ են տալիս, ու ներսումս կրակ է սկսում վառվել, ու տաքուկ անկյուն է ստեղծվում:

Չեմ կարող ասել, որ մինչեւ հիմա ճանաչել եմ Չարենց բանաստեղծին. հիմա ճանաչում եմ ու շատ հավանում: Հավանում եմ նրա ջերմ, սուր, հստակ տողերը, որոնք լի են բազմաթիվ ու բազմապիսի զգցմունքներով, որոնք արտահայտելը երբեմն բարդ է լինում: Հավանում եմ նրա ժանրային բազմազանությունը, մերթ փափուկ, մերթ խիստ լինելը: Հավանում եմ նրա լի ներքին աշխարհը, որ դուրս է թափվել իր տողերով:

Չարենց՝ Արեւի, Լույսի բանաստեղծ:

Արեւի սիմվոլը եղել է ու առկա է տարբեր մշակույթների մեջ: Տիեզերական ինչ-որ մեծության խորհրդանիշ է ու զարմանալի չէ, որ տեղ է գտել բազմապիսի ստեղծագործություններում: Որոշ տարրեր համարվում են արեւի սիմվոլներ, օրինակ՝ բրոնզը, ոսկին, ադամանդը: Արեւի տիեզերական նշանը կլոր է, որի մեջտեղը մի կետ է: Այն ցույց է տալիս սեփական անձի հարաբերությունն ամբողջի հետ: Կարծես արեւը շողում է մեր <<ես>>-ի վրա ու մեզ բոլորին տեսանելի դարձնում: Արեւի խորրդանշանների նշանակությունը. կյանք, զորություն, ուժ, էներգիա, հստակամտություն, սեփական անձը:

Այդ վառ, տաք, հրդեհուն պատկերները կապում եմ նաեւ հույզի ու կրքի հետ:

Ամենավառ օրինակը Չարենցի՝ <<արեւային բանաստեղծ>> լինելու, ծառայում է <<Ութնյակներ Արեւին>> շարքը: Տասնվեթ ութնյակների մեջ արեւ ու արեւ բառով կազմված մոտ տասնութ բառ կա: Բացի դրանից, ոսկի, վառ, վառվել, շոգ, ճնշողփայլել, բորբոք, հուր, կրակուն… Մի շնչով կարդացի այս շարքը: Նկարագրել, թե ինչ էր կատարվում ներսումս, բարդ է. իրար խառնված զգացմունքներ, արեւի, ոսկու ու լույսերի վառ պատկեր, այդ ամենն արագընթաց ռիթմերի ներքո… Նշեմ նաեւ այն, որ այս շարքում բավականին շատ հանդիպում ենք կոնքեր բառը, որը կնոջ, մայրության խորհրդանիշն է. գեղեցիկ է, թե ինչպես է Չարենցը բնութագրում կնոջը՝ այս շարքում:

 

Այս բանաստեղծն ինձ համար հույզերի, զագցմունքների, տենչանքների մի լիություն է, ով սակայն ամեն ինչ լավ գիտակցում է:

Մյուս վառ օրինակը Չարենցի՝ արեւի բանաստեղծ լինելու, <<Չարենց-Նամե>> պոեմը: Ամբողջ պոեմը ողողված է <<Իրանի արեւ>> բառակապակցությամբ: Նույն հրաշալի ռիթմիկան, հույզերը…

<<Վահագն>> ստեղծագործությունն, այսպես ասած, շեղված է դասականից: Դասականն այն է, որ երկնում են երկինքն ու երկիրը, ու ծնվում է արեւի աստված Վահագնը: Իսկ Չարենցը ամբողջապես փոխել է այն. համարձակությամբ առաջ է բերում Վահագնի դիակը, որի պատկերից մեր կյանքն ընկնում է անդունդը:

 

Փորձում եմ պատկերացնել, թե ինչ թեժ, սրընթաց, կրքերով լի կյանք է վարել մեծ բանաստեղծը, քանզի իր տողերն ընթերցելուց այնքան բան է մեջս արթնանում, որ չեմ պատկերացնում, թե այդ տողերը գրած մարդն ինչպես է տարել այդ ամենը:

Եղիշե Չարենց՝ Կրակի, Կրքերի, Հույզերի Բանաստեղծ:

 

 

 

Էմմա Կիրակոսյան

Հոդվածը կարող եք կարդալ այստեղ.

http://msargsyan.wordpress.com/2013/02/13/%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE-%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/

 

 

Փոխառությունը մի լեզվից մեկ այլ լեզու թափանցած բառն է (կամ ձեւույթը, բառակապակցությունը…): Բառապաշարը ավելի հաճախ է ենթակա փոխառության: Փոխառությունների հայտնվելու պատճառները տարբեր են. նոր իրերի կամ հասկացությունների փոխառումը համապատասխան բառերով, միջազգային տերմինաբանության օգտագործումը, ինչ-որ բանի նշանակության ընդգծումը, պատճենում, նորաձեւության ազդեցությունը… Պարզ է, որ փոխառությունը տեղի է ունենում թե՛ գրավոր, թե՛ բանավոր խոսքում. այդ երկուսը փոխկապակցված են: Բանավորում փոխառություններն ավելի շուտ են յուրացվում, սակայն հաճախ ենթարկվում են աղավաղման: Գրքային փոխառությունները ավելի նման են փոխատու լեզվում առկա սկզբնօրինակին:

 

Փոախռության յուրացումը կատարվում է 3 եղանակով.

-հնչյունական. փոխառյալ բառի հնչյունական պատկերի հարմարեցումը լեզվի հնչյունական նորմաներին,

-քերականական. բառի ներառումը լեզվի քերականական համակարգում,

-բառային. բառի ներառումը իմաստավորությունների համակարգում:

Առաջին 2-ն ավելի կայուն համակարգեր են ու դժվար են ենթարկվում փոխառման:

 

Ըստ յուրացման աստիճանի փոխառությունները լինում են տարբեր՝ լրիվ յուրացումից մինչեւ օտարաբանություն:

Փոխառությունները լինում են անմիջական ու միջնորդական (միջնորդ լեզվի միջոցով), ներքին ու արտաքին:

Փոխառություններն ավելի են արագ են ընթանում երկլեզվության պայմաններում:

 

Հայոց լեզվում ավելի հին են հին պարսկական, ասորական, հունական, արաբական փոխառությունները, նոր են թուրքերենից, ֆրանսերենից, իտալերենից, նորագույն են ռուսերենից, ռուսերենի միջնորդությամբ այլ լեզուներից փոխառությունները:

/Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 2, Երեւան, 1986/

 

 

 

Շատ ճիշտ է նկատել Ամենայն Հայոց Բանսատեղծն իր <<Լեզվական Փոխառությունները>> հոդվածում, ասելով. <<Ո՛չ. թե՛ժողովրդական, թե՛գրականլեզվիմեջլեզվականփոփոխություններըեղելենմիշտ, կլինենմիշտ, ևշատէգեղեցիկ, որէդպեսէ. միայնթեպետքէիմանալշնորհքով, խելացիառնելուտեղըգործածել, ահախնդիրը>>։

 

Փոխառություններ եղել են, կան ու կլինեն: Դրանք խոսում են լեզվի արդիական, գործածական լինելու մասին. եթե մի լեզվից մեկ այլ բառ է անցել մյուս լեզու, նշանակում է, որ այդ բառի կարիքը եղել է: Իսկ եթե լեզվում ինչ-որ բառի կարիք կա, հետեւաբար այդ լեզուն չի դոփում նույն տեղում, մեռած չէ: <<Քանիորմիժողովուրդհազարումիձևերովհարաբերությունունիուրիշժողովուրդներիհետ, քանիորնրակյանքըզարգանումէնաևարտաքինազդեցություններիտակ, քանիորմեծանումէ, էնքանէլազդեցություններէկրումևնրալեզուն, հարստանում, ճոխանումուզարգանում>>։

 

Փոխառություն երեւույթի շնորհիվ դյուրին է դառնում բառաստեղծումը, որը շատ հաճախ ծնում է անիմաստ ու գործածության ոչ ենթակա բառեր: Վերջերս ընկերներիցս որոշ բառեր էի լսում. նրանք որոշակի բառերի հայերեն տարբերակներն էին ասում, օրինակ՝ շամպայն-փրփրագմփիկ… Ավելին չէի ուզենա ասել, առավել եւս, որ չեմ հիշում: Համաձայնեք, որ շամպայնը հազար անգամ ավելի գեղեցիկ բառ է:

 

Հայոց լեզվում փոխառությունների մեծ մասը ռուսերենից է. անձամբ ինձ այդպես է թվում: Կան բառեր, որոնք բանավոր խոսքում աղավաղվել են. աղավաղվելը մեղմ է ասված: Ռուսերեն մահճակալ՝ кровать բառը դարձել է կառավաթ/կըռավաթ, телевизор-ը՝ տելեվիզըր… Կան փոխառություններ, որոնք ժամանակի ընթացքում կորցնում են իրենց գործածությունը կամ գործածվում են աղավաղված տեսքով: Այսինքն՝ դրանք պետք է օգտագործվեն տեղին, հարմարեցված քո լեզվի հնչյունական նորմերին:

Հեռակառավարման վահանակ բառակապակցությունը, որը օրվա մեջ գործածում ենք ոչ այդքան քիչ, ռուսերենում пульт բառն է. հասկանալի է, որ ավելի հեշտ է օգտագործել ռուսերեն տարբերակը (որը աղավաղված չէ): Կարծում եմ՝ այսպիսի փոխառությունները դրական են. խոսքային գործընթացն ավելի հեշտացնում են:

 

Օրինակների վրա հիմնվելով, կարող եմ ասել, որ փոխառությունը բարդ գործընթաց է. այն թե՛ դրական է, թե՛ բացասական: Դրական է նրանով, որ հեշտացնում/թեթեւացնում է ամենօրյա շփումը, բերում է բառեր, որոնց կարիքը լեզվում զգացվում է, միջազգային որոշ բառերի տիրապետմանը… Բացասական է սեփական լեզվի բառերի մոռացման դեպքում (նկատի ունեմ այն դեպքը, որբ գործածվում են փոխառյալ բառեր՝ լեզվում առկա գեղեցիկ ու գործածական բառերի փոխարեն), լեզվի հնչյունական համակարգի աղվաղման դեպքում…

 

Նշված է, որ Ա. Մեղրյանը գանգատվում է, թե ինչ-որ լսվում է մարդկանց բերանում, միանգամից դրվում է գրվածքի մեջ: Դա բնական է, քանզի այդ երկուսը՝ գրավորն ու բանավորը, իրար հետ սերտ կապի մեջ են: Յուրաքանչյուր բառի լավ-վատ, գեղեցիկ-տգեղ լինելը արտահայտվում է գործածության մեջ. եթե այդ բառը չանցնի բանավորի ու գրավորի միջով, պարզ չի լինի՝ այն ենթակա է գործածման, թե՝ ոչ: Սակայն բավականին բարդ է փոխառյալ բառերը օգտագործել ճիշտ, խելամտորեն: Այս է խնդիրը, ինչպես նշել է Թումանյանը: Հենց այդ խնդրի արդյունքում էլ առօրյայում լսում ենք կառավաթ, տելեվիզըր եւ նման <<անտաշ>> բառեր:

 

Իրոք կան բառեր, որոնց փոխարեն կարիք կա օգտագործել փոխառյալ, ավելի միջազգային բառեր: Հնարավոր է, որ Ա. Մեղրյանը մտահոգված է եղել լեզվի պահպանման համար. չափից դուրս շատ փոխառյալ բառերի օգտագործումը կարող է ամբողջապես աղավաղել ու մոռացության մատնել լեզուն: Սակայն ես կասկածում եմ նրա՝ այդ շարժառիթի վրա՝ հչիմնվելով նրա՝ որպես օրինակ բերած չնչին բառերի վրա: <<Նավշտանումէ, որմերգրողներիցոմանք (իմիջիայլոցԱ. Իսահակյաննուես) գործենածում«ջան, ջիգյար, յար, յարաբ, ղարիբ», ևայլն>>։ Ջան, յար, ջիգյար բառերը չեն կարող հայոց լեզուն մոռացության մատնել: Վերջրվերջո կան բառեր, որոնք քո սեփական լեզվում աբսուրդ են, ու հաստատ չես օգտագործի դրանք:

 

Աղավաղումների դեմ պայքարել ամեն դեպքում արժե, սակայն երեխայի վրա բառկանալ <<հա>> ասելու համար, դա արդեն մի քիչ չափազանցություն է: Կարծում եմ՝ հա-ի կամ այո-ի օգտագործումը (ու նման բառերի) կախված է մարդուց. ես անձամբ նախընտրում եմ այո բառը, այն ավելի գեղեցիկ է, սակայն տանը կամ շատ մտերիմ մարդկանց շրջանակում չեմ սպանի ինձ, եթե այո-ի փոխարեն հա ասեմ: Կան չնչին, ոչ այդքան կարեւոր բառեր ու դրանց փոխառություններ, որոնց վրա կենտրոնանալ պետք չի: Դրա փոխարեն կարելի է լեզվից հանել տելեվիզըր ու կառավաթ բառերը:

 

Բավականին դրական եմ վերաբերվում փոխառություններին:

 

Հոդվածում նշվում է, որ <<պ. Մեղրյանըդատապարտումէօտար, այլևմինչևանգամհայերենգավառականբառերիգործածությանըումաքուրհայերենլեզվիպահանջնէդնում>>։ Ո՞վ ասաց, որ գավառական բառերը սխալ, ոչ գրական բառեր են ու խոչնդոտում են մաքուր հայերեն լեզու ունենալուն: Համամիտ չեմ: Բառբառները լեզվի տարբեր, գեղեցիկ երանգներն են: Լեզուն ավելի հետաքրքիր են դարձնում:

 

Հոդվածը բավականին դիպուկ, հստակ է: Ծավալված է բավականին արդի թեմայի շուրջ:

 

 

Էմմա Կիրակոսյան

 

Come back,

Overflowing rivers of spring,

Past days, love and binge,

Get together and come back.

Ե՛տ եկե՜ք…
Գարնան վարար գետ եկե՜ք,
Անցա՜ծ օրեր, խինդ ու սե՛ր,
Դարձե՜ք, իրար հետ եկե՜ք:

 

 

Look at my soul and how it smiles

To good and bad-to everyone

It enlightens all my miles

And my road that is undone.

Ո՜նց է ժպտում իմ հոգին
Չարին, բարուն, ամենքին.
Լույս է տալիս ողջ կյանքիս
Ու էն ճամփիս անմեկին:

 

 

In my ear awake and keen

A deep voice I always hear

Within an infinite yearning

That is calling me close to it.

Իմ սո՜ւր, արթուն ականջում
Մի խոր ձեն է միշտ հընչում,
Անհո՜ւն, անքո՜ւն կարոտով
Իրեն մոտ է ինձ կանչում։

 

 

A clear evening fell on the paradise of the East

They’re waiting for my soul in fantastic palaces

What am I doing in this dirt and in this wild noise?

Ah, I wish I could find the way back home.

Արևելքի եդեմներին իջավ պայծառ իրիկուն,
Հեքիաթական պալատներում սպասում են իմ հոգուն.
Ի՜նչ եմ շինում էս ցեխերում, աղմուկի մեջ վայրենի…
Ա՜խ, թե նորից գտնեմ ճամփան դեպի էնտե՜ղ, դեպի տու՜ն…

 

 

In which world I’ve got the most-this or that?

In the middle I’m thinking-this or that?

God Himself is hesitating: what should He do?

Which world shall He draw me into…

Ո՞ր աշխարհքում ունեմ շատ բան. միտք եմ անում` է՞ս, թե՞ էն.
Մեջտեղ կանգնած` միտք եմ անում, չեմ իմանում` է՞ս, թե՞ էն.
Աստված ինքն էլ տարակուսած չի հասկանում` ինչ անի,
Տանի՜, թողնի՜, ո՞րն է բարին, որ սահմանում, է՞ս, թե՞ էն:

 

 

If only my whole life passed with my love

I wish I was alone in the field and the blue sky

But most of all I wish to be numb

To melt away and be with everyone.

Երնեկ էսպես` անվերջ քեզ հետ` իմ կյանքի հետ լինեի,
Հազար երնեկ` դաշտում մենակ` երկնքի հետ լինեի.
Բայց ո՜վ կտա էն վայելքը` ինքս ինձ էլ չզգայի,
Ու հալվեի, ծավալվեի, ամենքի հետ լինեի…

 

 

Always I take the breath of the living God

Everywhere I hear His call within His Voice

He exalts my silent soul and eliminates my heart

Within the melody of the universe and its noise.

Ես շնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր,
Ես լսում եմ Նրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր.
Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին
Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր:

 

 

In the radiant worlds of starry dreams,

In pure distances of great soarings

And in recollection of tender mists

Sometimes I fell as if I can reach Him…

Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսակաթ,
Մեծ խոհերի խոյանքների հեռուներում անարատ,
Անհիշելի վերհուշերի մշուշներում նրբաղոտ`
Երբեմն, ասես, զգում եմ ես, թե կհասնեմ Նրա մոտ…

 

 

You’re an unknown Poet, obscure till today

Silently pouring out songs with shining glances

And I’m an amazed Reader, so gay,

Who reads your songs so easy in happiness.

Դու մի անհայտ Բանաստեղծ ես` չտեսնված մինչ էսօր,
Առանց խոսքի երգ ես թափում հայացքներով լուսավոր:
Ես էլ, ասենք, զարմանալի Ընթերցող եմ բախտավոր,
Որ կարդում եմ էդ երգերը էսքան հեշտ ու էսքան խոր:

 

 

Heart!

Only you know the road of the sky,

You know the secret of the happy life,

You know every single thing first of all

Your word is the law for every law.

ՍԻ՛ՐՏ
Դու գիտես մենակ ճամփեն երկնքի,
Դու գիտես գաղտնիքն երջանիկ կյանքի,
Դու գիտես ամենն ամենից առաջ,
Քո խոսքն է օրենք ամեն օրենքի:

 

 

I hate the city-empty and splendid

The wrecked land comes down on me hard,

The great nature-sad and amid

Where else shall rest my wrecked heart?

Ատում եմ քաղաքը` դատարկ ու շքեղ,
Ծանր է գալիս ինձ` երկիրը ավեր,
Տխուր ու դժար` բնությունը մեծ,
Էլ ու՞ր մնամ ես սիրտս էլ ավեր…

 

 

The light of the moon on my face is your smile

When I’m already hit and I’m running to die.

The same is with the oak tree as it withers

Under the bright sunbeams which on it slither.

Լուսը լուսին քո ժպիտն է իմ երեսին ճառագում,
Երբ, ա՛խ, արդեն անբույժ զարկված, դեպի մահն եմ ես հակվում,
Էսպես Էն վառ արեգակի շողերի տակ կենսածոր
Կայծակնահար կաղնին ոտքի չորանում է օրեցօր:

 

Էմմա Կիրակոսյան

/Մթնշաղի Անուրջներ/ Քո աչքերի դեմ իմ աչքերը կույր…

Before your eyes my eyes are blind

In you is darkness I can’t touch

Inside your soul-a delicate lie

A tender veil hiding you up.

 

The distance of your heart I can’t see

You’re tangled to & also far from me

I cherish you but my heart understands

That it loves you but you don’t make sense.

 

The distance of your heart I can’t see

Before your eyes my eyes are blind

A veil covers and hides you from me

Who are you? It’s you I can’t find.

 

 

/Մթնշաղի Անուրջներ/ Ինձ թաղեք, երբ կարմիր վերջալույսն է մարում…

Bury me when the red sunset fades

When the dying sun with its sad shades

Burns the picks of the silver heights

When sea and land vanish in the night.

 

Bury me when the sad twilight falls

When the gay noise of the day stops

When shades die & flowers sleep

As rocks & fields sweep into the deep.

 

Lay paling flowers on my grave

For them to die in peace & grace

Bury me tacitly & keep you from riot

The infinite, boundless, endless quiet…

 

 

/Մթնշաղի Անուրջներ/ Մթնշաղ

Twilight

I love the tender & feeble twilight

When everything dreams with me

When everything mystic plans a plight

And pulls us into the blue world to be.

There’s no ray that sets the limit

A burden of noise & torturing face

Your heart is humble thought it’s sick

Like a dream in the memory-cave.

And everything seems to be boundless

Your life is like a sweet drowsiness.

 

 

/Գիշեր ու հուշեր/ Հանդիպում

Tender shadows are stretching out

Blue darkness is shrouding the sky

A spike I got from the rose’s sprout

Visions gave me grief & a bitter cry.

 

And we wanted to see each other again

Inside our souls is darkness & death

With what illusion shall we be deceived?

And what words now shall we receive?

 

Behold, your tears are falling down,

Your cry is bitter & forlorn

Can I comfort you? With what nouns?

With what tears shall I mourn?

 

 

/Մթնշաղի Անուրջներ/ Հիվանդ

Wrap my soul in a tender dream

Sit at my bed & sing to me

Lay your hair on my weary chest

I’m asking you my heart to caress.

 

The night of sad silence has come

In the haze of the strange field,

My heart forever grief harms

A song in my soul found a shield.

 

Descend from your bright throne

Lay your hair on my weary chest

In a sweet dream wrap my breast

With fancy memories heal my soul.

Հոդվածը կարող եք գտնել այստեղ՝

http://msargsyan.wordpress.com/2013/01/13/%D5%BE%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB%D6%81-%D5%B0%D5%B8%D5%A3%D6%87%D5%B8%D6%80-%D5%B0%D5%A1/

 

Շեղատառերով գրվածները մեջբերումներ են հոդվածից

 

Մեր խորին համոզումով, որքան եւ կարեւոր ու խոշոր լինի այսօրվա այդ հերոսական ճիգը, այնուամենայնիվ նա չէ, որ պիտի որոշի, վճռի հայության ապագայի վիճակը, ստեղծի այն Հայաստանը, որ մեզ համար բաղձալի է: Այդ Հայաստանը մենք վերը կոչեցինք ՀոգեւորՀայաստան:

Հայության հավաքում կամ հայության կազմակերպում գաղափարական իմաստով – ահա՛ ինչ եմ հասկանում ես ՀոգեւորՀայաստան ասելով:

Վահան Տերյան

 

Հոգևորն ու ֆիզիկականն իրար կողք դնելիս ու համեմատելիս, ես, իհարկե, ավելի վեր եմ դասում հոգևորը, քանզի այն սպանելը շատ դժվար է, նույնիսկ որոշ առումով՝ անհնարին՝ այն վեհ է ու անգին: Սակայն ֆիզիկականն իր դերն ունի. այն հոգևորի պատուհանն է, արտահայտչամիջոցը: Որոշ առումով այո՛, եթե ֆիզիկականը չլինի, մենք չենք տեսնի նաև հոգևորը, սակայն վերջինս առաջինից, միևնույնն է, վեր է դասվում: Առանց հոգևորի ֆիզիկականը անիմաստ է ու դատարկ, իսկ առանց ֆիզիկականի հոգևորն իմաստ ունի…

Հենց այդ հոգևոր երկրի ստեղծման վրա է կենտրոնանում Տերյանը՝ իր «Հոգևոր Հայաստան» հոդվածում:

Ինձ համար բավականին հեշտ էր ընկալել նրա ասելիքը, քանզի հայոց պատմությունից հիմա անցնում ենք այն ժամանկաշրջանները, որոնց ընթացքում ապրել ու գործունեություն է ծավալել ինքը՝ Տերյանը: Նա խոսում է Հայկական հարցի մասին, որն ըստ իս՝ սկսիզբ է առել Հայաստանի առաջին բաժանմամբ ու հետագայում փոփոխությունների է ենթարկվել ու տարբեր ձևով է արտահայտվել դարերի ընթացքում: Դա հայերի հոգևոր ու ֆիզիկական, տարածքային միաբանության ու անկախությանը հասնելու ձգտումն էր: Տերյանը գրում է.

Այդ հարցի այս կամ այն լուծման ծանր տարակուսանքներով և ոսկե երազներով սերունդներ են կրթվել, այդ հարցի շուրջը պտտվող գրականությամբ սնվել են սերունդներ: Հայության համար մի ցավոտ ցնորք է դարձել այդ «Հայաստանը», մի ավետյաց երկիր, դյութական մի անուն:

Իսկապես որ, ներկայումս էլ շատերի խոսքերի, նաև տրտնջանքի  պատճառով ինձ մեկ-մեկ թվում է, որ հայերը դեռ ծարավ են այդ ավետյաց երկրին: Տերյանը գրում է, որ «Այդ հոսանքի լոզունգը բացարձակ ու վճռական է, նրա դրոշակի վրա գրված է՝ «դեպի Հայաստան» »: Մենք հասել ենք այդ Հայաստանին, թեկուզև այն 11.458 կմ² տարածք է զբաղեցնում այս հսկա մոլորակի վրա, թեկուզ կա հայկական սփյուռքը, թեկուզ ամեն ինչ այնքան լավ չէ, որքան կուզենայինք, որ լիներ, բայց հասե՛լ ենք:

Անկախություն ձեռք բերելով, այդ հարցը լուծելով, նշում է Տերյանը, չի ավարտվում, այլ սկսվում է մեր ազգանվեր գործը: Չեմ կարող չնշել, թե որքան է Հայաստանն աճել ու գեղեցկացել, բարգավաճել, թեկուզ փոքր քայլերով, բայց արել է այդ քայլերը: Ու հիմա էլ շարունակվում է այդ ամենը: Ես աչքերս չեմ փակում աղքատության, դժվարությունների, անարդարությունների վրա, սակայն ո՞ր մի երկրում չկան այդպիսի բաներ: Կարևորն այն է, որ երկրի իշխանությունները չլինեն եսասեր ու միայն իրենց գրպանները լցնեն: Ես քաղաքականությամբ չեմ հետաքրքրվել ու չեմ կարող ասել, որ իմ կարծիքը հայկական իշխանությունների կամ հայկական քաղաքականության մասին հստակ է ու ճիշտ: Ես շատ լավ տեսնում եմ, որ անարդարությունները շատ են, գիտեմ, որ մարդիկ գավառներում ու գյուղերում դժվարությամբ են վաստակում իրենց ապրուստն ու օրվա հացը… Գիտեմ, որ շատ ընտանիքներ չեն կարողանում իրենց զավակներին լավ կրթությամբ ապահովել…  Տերյանը գրում է բուրժուազյիայի մասին, որը շքեղ շենքեր էր կառուցում.

«Շենքերի հայրենասիրությունը» – դա՛ է ահա մեր լիբերալ–ազգասեր–բուրժուա–ինտելիգենցիայի հայրենասիրությունը:

Այդ շենքերը կառուցվում են, ոսկե տառեր են գրվում դրանց վրա, սակայն ի՞նչ է կատարվում դրանց ներսը. մի՞թե այնտեղ ինչ-որ աշխատանք էր ծավալվում, որը կնպաստեր հայկակայն սերնդի շարունակական գոյատևմանը: Հիմա սա այդքան էլ այդպես չէ, չնայած կա նման բան: Հիմա բացվում են նորանոր կրթարաններ, դպրոցներ ու ըստ իս՝ սուր հակադրություն կա կրթության հանդեպ ձգտման ու կրթության հանդեպ անտարբերության միջև: Դպրոցների մի մասում տրվում է նորմալ կրթություն, մի մասում՝ «քչից-շատից» նորմալ կրթություն, իսկ մյուս մասում բարձիթողի վիճակ է: Բայց միևնույնն է, հիմա գնահատվում է կրթված, ինտելեգնետ (իրական, ոչ թե կեղծ ինտելեգենտ) մարդն ու նա, եթե ոչ միանգամից, թեկուզ մի քանի ձախողումներով, սակայն, հավատում եմ, որ կհասնի հաջողության: Սա դժվար ու ցավոտ հարց է մեր երկրում. անարդարության, կոռուպցիայի արդյունքում շատերն են զբաղեցնում այն պաշտոնը, որից իրենք «գլուխ չեն հանում» կամ արժանի չեն…

 

Տերյանը շատ է խոսում նաև ազգի կուլտուրայի մասին, որը հասկացա որպես մեր՝ միայն մեր ազգին բնորոշ, արմատական գծերի, բնավորության, սովորույթների ամբողջականություն: Նա այդ կուլտուրայի գլխավոր գործոններն է համարում լեզուն, գրականությունն ու արվեստը:  Խոսում է ազգի ինտելեգենցիայի ու բուրժուազիայի մասին, ու գրում, որ ինտելենգենցիայի համար այդ կուլտուրան գոյություն չունի, ու քանզի այն գոյություն չունի նրանց համար, հետևաբար նրանք չեն տիրապետում նաև դրա գլխավոր գործոններին: Ինտելեգնցիան ազգի ներկայացուցիչն  է, գրում է, որ նրանք, համենայնդեպս, ստանձնել են այդ պաշտոնը: Ու ահա՝ նա ինչպես է ներկայացնում պատկերը.

Եվ այդ մարդիկ այսօր ամենից բարձր են ճչում Հայաստանի մասին՝ միևնույն ժամանակ ինքնակոչ կերպով ստանձնելով ազգի ներկայացուցչության իրավունքը:

Նրանք են, որ պիտի հայության պաշտպան կանգնեն, հայության բերանը լինեն:

Ստացվում է մի սքանչելի պատկեր. հայության բերանը հայերեն չի խոսում, հայության շուրթերը հայերեն բառեր չեն կարող արտասանել:

Գիտեմ, որ կոռուպցիայի արդյունքում շատերը բարձր պաշտոնակատարի աթոռին են բազմած ու ոչինչ էլ չեն հասկանում… Ծանոթի միջոցով շատ բաներ են իրարականանում ու միևնույն ժամանակ արժանի մարդիկ զրկվում են շատ բաներից:

Ահա այդ հայ բուրժուա–ինտելիգենտն ամեն անգամ, երբ խոսք է բացվում գրականության մասին, աչքերը հյուսիս է դարձնում. այնտե՜ղ, տեսնու՞մ եք, գրականություն կա, որովհետև մեծ ազգ է, գրքերը տարածվում են, գրականությունը օգտավետ, շահավետ զբաղմունք է…

Տերյանն ասում է, որ ամենաշատը հենց հայ ազգը ներկայացնողը պիտի լինի իր ազգի լեզվի կրողը, գրականության կրողը, սակայն նշում է, որ հակառակ պատկերն է… Այդ ինտելեգենտը, ով նայում է հորիզոնին ու ասում, որ այնտեղ մի տեղ հայ գրականություն կա, չի պատկերացնում՝ ինչի մասին է խոսքը. նա ի՛նքը պիտի լինի այդ գրականության կրողը, նա պիտի նայի իրե՛ն, ի՛ր սրտին ուղղի իր հայացքն ու ասի. «Ա՛յ, այ այստե՛ղ կա հայ գրականություն»: Վերջին ժամանակներս շատացել են իրենց սրտին նայող մարդիկ:

Կան այդպիսի բաներ ու շարունակել երկար կարող եմ: Ուզում եմ ասել, որ աշխարհին չեմ նայում վարդագույն ակնոցներով ու անտեսում սխալ բաները: Ամեն ինչը պիտի հավասարակշության մեջ լինի: Ինչ եմ ուզում ասել. ոչ այն է, որ տեսնես միայն վատ բաները ու կենտրոնանաս դրանց, ոչ էլ այն է, որ միայն լավ բաները տեսնես ու աչքերդ փակես ու չտալու տաս վատ բաները: Պետք է երկուսին ռեալիստորեն նայել ու փորձել վատ բաները վերածել լավ բաների:

Չպետք է մատնանիշ անել արտաքին արգելքներն ու խոչընդոտները՝ դրանք միշտ կան, և դրանց դեմ, այո՛, պետք է կռվել:

Տերյանը, գրում է, որ հնարավոր չէ, որ օրինակ՝ լեհը՝ լեհ ինտելեգենտը, լեհերեն չիմանա, այսինքն՝ ինտելեգենցիայի հիմնական գաղափարները չիմանա: Սակայն ինչպես ես նշել էի սկզբում՝ ո՞ր մի երկրում չկան այդպիսի բաներ: Հաստատ չես կարող ասել…

Տերյանը կուլտուրայի գլխավոր գործոններն է համարում լեզուն, գրականությունն ու արվեստը:  Երբ սա կարդացի, ակամայից հիշեցի Խաչատուր Աբովյանին: Նա նույնպես ազգի պահպանումը ու շարունակումը կապում էր լեզվի ու հավատքի հետ, երիտասարդներին հորդորում, որ հազար լեզու սովորեն, բայց իրենց հավատքն ու լեզուն ամուր պահեն: Կարծում եմ, որ մեր երկրում հիմա ճեղվածք կա՝ լեզուն սիրողի ու պահպանողի և դրա հանդեպ անտարբեր տրամադրվածների միջև, այսինքն՝ հակադրությունը բավականին մեծ է, կան նաև մարդիկ, որ փչացնում են այն…

 

Խոսվում է նաև հայերի՝ իրենց ազատությունն ուրիշների օգնությամբ ձեռք բերելուն հակվածության մասին: Տերյանը գրում է, որ ազգը միայն ֆիզիկական սահմաններով չպիտի ապրի, այլ պիտի լինի ազգի ներկայացուցիչների ներքին հոգեկան կապ.

Ազգը միայն արտաքին ուժերի զորությամբ, իրերի արհեստական դասավորությամբ չի ստեղծվում, այլև իր անդամների ներքին մտավոր–հոգեկան կապով: Պետք է, բացի արտաքին հնարավորությունից, լինի և ներքին մի զորություն, մի հոգևոր մղում, որ մարդկանց համախումբը ազգ է դարձնում:

Որքան ուզում է թող անկախ ու ազատ լինի մի Ալբանիա, դա երբեք չի ստեղծի ազգ, եթե ալբանական ժողովուրդը մի ներքին մղում չունենա դեպի այդ և տևական ու ծանր աշխատության գնով ձեռք չբերի այդ արտոնությունը:

Ես ոչ մի արժեք չեմ տալիս այն ազգությանը, որ արտաքին սահմաններով է պահպանում իր ինքնությունը, և որ գլխավորն է՝ մի ինքնություն, որ կարիք էլ չկա պահպանելու:

Ահա թե ինչու՛, ես կարծում եմ, որ բացի արտաքին արգելքները հաղթահարելուց, ամեն մի՝ ազգ կազմելու ցանկություն ու կամք ունեցող ժողովուրդ անդադար պիտի ստեղծի այն արժեքները, որոնք նրա ինքնության առհավատչյաներն են:

Բոլորս էլ շա լավ գիտենք, որ մենք հայերս միշտ եղել ենք ու կարծում եմ որ հիմա էլ շարունակում ենք (ճիշտ է՝ որոշ փոփոխություններով) մնալ շատ հյուրասեր ազգ: Սա, երևի թե, մեր ազգի ինքնության առհավատչյաներից մեկն է: Ինչու եմ խոսում հայի հյուրասիրությունից.  ինձ մոտ հենց այս բնավորության գիծը հիշեցրեց ներքին հոգեկան կապ արտահայտությունը: Հայն ուրիշ է, ինչ ուզում եք ասեք. իր քաջությունը, տոկունությունը, անկոտրուն կերպարը, վեհությունը, որ ես տեսնում եմ պատմության ընթացքում… Իհարկե, պատկերը նույնը չէ հիմա: Ես այդ սուր հակադրությունը այստեղ էլ եմ տեսնում՝ հայրենասերի ու անտարբեր մարդու, ջանացողի ու չմտածողի…

Ու հակադրություն եմ տեսնում նաև ՀՈԳԵՎՈՐ ՀԱՅԱՍԱՆԻ ՈՒ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԻՋԵՎ. վերջին երկու տարում ավելի եմ համոզվում ու հասկանում դա, այն բավականին լավ է արտահայտված… Անձամբ ինձ համար այդպես է:

Անկախ ամեն ինչից, նայելով մեր պատմությանը, հայի անցած ուղղուն, կարող եմ ասել այս. հայերը փոքր ազգ են, բայց հայը հիմա կա, ապրում է, շնչում, ժպտում կամ տխրում ա՛յն ժամանակ, երբ պատմության ընթացքում իր վրա իշխած, իր կողքն ապրած ազգը(երը) չկա(ն)… Հիմա, ենթադրում եմ, որ մենք՝ հայերս շատ-շատ ենք փոխվել՝ թեկուզ հենց Տերյանի շրջանում ապրած հայերից, բայց դա բնական է, բանական ու նորմալ: Իհարկե՛ կուզենայի, որ շատ բաներ ուրիշ կերպ լինեին, կուզենայի, որ իշխանությունները հեռատեսորեն գործեին ու իրենցից կախված ամեն ինչ անեին, որ հայը չտրտնջա ու չթողնի գնա իր երկրից, որ ծերերին տրվի այնքան թոշակ, որ բավարարի, որ նրանք իրենց վերջին տարիներն ապրեն հանգիստ, տաք… Կասեք երկրի բյուջեն չի բավարարում. այստեղ նույնպես խարդախություններ կան…  Նայելով պատմությանը՝ իհարկե տեսնում եմ նաև վատ բաներ, սակայն ընտրում եմ շատ չկենտրոնանալ դրանց վրա, որպեսզի գալիք լավ բաները ստվերի տակ չմնան: Այո, իմ ազգի մեջ լավն ու վատը նույնպես սուր հակադրության մեջ է գտնվում: Բայց ես հայ եմ ու շատ ուրախ եմ, որ ներկայացուցիչն եմ այն  ազգի, որ իր կողքն ապրած մեծ ազգերին հակառակ՝ երբ այդ ազգերը հիմա չկան, կա, ուրախ եմ, որ ներկայացուցիչն եմ այն ազգի, ով ունեցել է Մեսրոպ Մաշտոց, ով առաջինն է ընդունել քրիստոնեությունը, ով ոտքի է ելել ու կռվել, երբ սպառնացել են իրեն ոչնչացնել…

 

Ես հիմա սովորում եմ կրել իմ մեջ «Հոգևոր Հայաստանը»:

 

Էմմա Կիրակոսյան

 

<<-Հիշեցեք,- ասաց մայրը բոլորին,- ձեր ունեցած ամեն ինչից միշտ պետք է տաք: Դուք պետք է նույնիսկ խենթորեն տաք: Պետք է շռայլ լինեք: Պետք է տաք բոլոր ձեզ հանդիպողներին: Այդ ժամանակ ոչ ոք և ոչ մի բան ձեզ խաբելու ուժ չի ունենա, որովհետև եթե գողին տաք, նա չի կարողանա ձեզանից գողանալ և արդեն գող չի լինի: Եվ ինչքան շատ տաք, այնքան ավելի շատ պիտի ունենաք տալու համար>>:

Եթե անկեղծ լինեմ՝ հայերեն գրքեր այդքան էլ հեշտությամբ ու հաճույքով չեմ կարդում: Բայց այս մեկը կարդացի մի շնչով, կարդացի կլանված ու հրճված, կարդացի մեծ հետաքրքրությամբ… Դարձավ իմ ամենասիրելի գրքերից մեկը: Ընտրեցի պարզապես, հենց այնպես. տան գրապահարանը <<քչփորում>> էի՝ մի բան գտնելու համար ու գտա այս գիրքը:

Որպես նախաբան՝ Խաչիկ Դաշտենցի շարադրանքն էր: Այն ինձ կրկին ծանոթացրեց Վիլյամ Սարոյանի հետ. նրա կյանքի, զգացումների, մտածելակերպի առանձնահատկության, ոճի նորամուծության ու շատ այլ բաների: Այս ստեղծագործությունը հեղինակը նվիրել է իր մորը՝ Թագուհի Սարոյանին:

Պատմությունը պտտվում է ԱՄՆ-ի նահանգներից մեկի Իթաքա անունով քաղաքում ապրող Մաքոլիների աղքատիկ ընտանիքի շուրջը: Քեթի Մաքոլին (մայրը), Բես Մաքոլին (դուստրը), Հոմերի Մաքոլին (միջնեկ որդին), Յուլիսիս Մաքոլին (կրտսեր որդին), Մարկուս Մաքոլին(ավագ որդին): Ընտանիքի հայրը՝ Մեթյու Մաքոլին, ով Մարկուսի նկարագրությամբ մեծ մարդ է եղել, մահացել է: Երկրորդ Համաշխարհայինն է, Մարկուսը բանակում է: Ընտանիքի տղամարդն այժմ Հոմերն է, ով ընդամենը 14 տարեկան է, սակայն արժանապատվորեն է կրում այդ կոչումը. հեռագրատանը սկսում է ցրիչ աշխատել: Այստեղ էլ ծանոթանում է հեռագրատան վարիչ միստեր Սպանգլերի ու հեռագրող Վիլլի Կրոգանի հետ: Վերջինս ծեր էր ու հիվանդ, սակայն առողջ ու ուժեղ. նա մահացավ հենց իր աշխատավայրում, երբ մի հեռագիր եկավ ռազմաճակատից ու գուժեց Մարկուսի մահվան մասին: Մարկուսի նշանած Մերին Մաքոլիների ընտանիքի մի մասն է արդեն.նա ամեն երեկո երգում է, Բեսը դաշնամուր է նվագում, իսկ տիկին Մաքոլին տավիղ է նվագում. վերջինիս համար իմ ամուսինը դեռ կենդանի է, կենդանի է այն լավ ու բարի բաներով, որ արել է: Պատմությունը լի է հրաշալի կերպարներով. միսիս Հիքսով՝ հին աշխարհի պատմության ուսուցչուհին, Լայոնելով, Օգիով, Ենոքով, Ռոզալի Սիմս-Պիբիդոիվ և այսպես շարունակ:

Վիլյամ Սարոյանի համար կարևոր չի եղել, թե մարդը ինչ մաշկի գույն ունի, թե ինչ կրոնի հետևորդ է նա, թե ինչ է արել. կարևորը, որ նա մարդ լինի: Հեղինակի այս տեսակետը արտացոլվում է Իթաքայի տասնամյա դպրոցի հին աշխարհի պատմության ուսուցչուհու խոսքերում. «Ինձ համար կարեւոր չէ, թե իմ աշակերտներից մեկը հարուստ է կամ աղքատ, կաթոլիկ է, բողքակական կամ հրեա, սպիտակ է, սեւ թե դեղին, սրամիտ՝ թե բթամիտ, հանճարեղ՝ թե պարզամիտ: Կարեւորը այն է, որ նա մարդ լինի, ունենա սիրտ, սիրի ճշմարտությունն ու պատիվը, հարգի նրանց, որոնք իրենից ցածր են գտնվում եւ նրանց, որոնք իրենից բարձր են գտնվում»: Սարոյանը մի կողմ է դրել բոլոր գրական կանոնները ու ստեղծել է իր կանոնները. «Ուրիշների՝ իրենց ապահովության համար ստեղծած կանոններին կարեւորություն մի տուր, գրիր այնպիսի պատմություններ, որ ինքդ ես փափագում…»: Նա մեծ դժվարությունների է հանդիպել, սակայն առաջ է ընթացել: Ինձ շատ հետաքրքրեց նրա խոսքերից այս մեկը. «Երբ իմ գործն արդեն գրված է, ես այն համարում եմ մի իր, որ իր անջատ կյանքն ունի»:

Հետաքրքրին այն է, որ նկարագրված Իթաքան նման է Ֆրեզնո քաղաքին՝ հեղինակի մանկության քաղաքին: Նա քաղաքի ու հերոսների անունները վերցրել է հունական դիցաբանությունից ու գրել է նահանգական քաղաքում ապրող հասարակ ժողովրդի մասին՝ ամենը կենտրոնացնելով Մաքոլիների վրա: Վիպակում ամենը գնում է դեպի մարդը ու իր հավատը, դեպի բարին, հավատը դեպի սերը ու երջանկությունը. հերոսները իրենց դժվար ու նաեւ դժբախտ կյանքի շրջանակներում հավատում են, որ սերը հավիտյան է ու երբեք չի մահանում, իսկ չարը ամեն վայրկյան մահանում է: Սարոյանը գտնում է, որ այդ դժբախտության պատճառը հենց մարդն ինքն է, հենց իր մեջ եղած չարության չափաբաժինը: Այդ չարության ոչնչացումը նա տեսնում էր ինքնակատարելագործման, ոչ թե հասարակության վերակառուցման մեջ. ինքնակատարելագործումը նրա կարծիքով անսահման սերն է դիմացինի ու նույնիսկ թշնամու հանդեպ, ներողամտությունն է չարի հանդեպ: Այս էլ արտացոլվում է տիկին Մաքոլիի խոսքերում, երբ ասում է, որ ոճրագործի ոճիրն իր ոճիրն է, գեղջկուհու աղոթքն իր աղոթքն է…

Վերջում չկարողացա հուզմունքս զսպել. վերջում, երբ Վիլլի Կրոգանը մահանում է Մարկուսի մահվան մասին իմանալու ցավից, վերջում, երբ լրագրատան ղեկավար միստեր Սպանգլերը նստում է Հոմերի հետ ու օգնում, որ Հոմերի մեջ էլ մահանա Մարկուսի մահցած մարմինն ու ապրի Մարկուսի անմահ մասնիկը, վերջում, երբ Մարկուսի որբ ընկերը, ով ոչինչ ինքն իր մասին չգիտեր ու որ արդեն դարձել էր Մարկուսի եղբայրը, ու որին Մարկուսը «կյանք էր տվել, ծննդավայր ու ընտանիք», կաղալով ինջնում է գնացքից ու քայլում Իթաքայով, հասնում Մաքոլիների ընտանիք, համբուրում իր Բեսին, ում սիրահարվել էր առանց տեսնելու, վերջում, երբ տիկին Մաքոլին հենց այդ տղային՝ Թոբիին, ու իր երկու կենդանի որդիներին դիտում է ու Թոբիին սիրում հենց իր Մարկուսի պես, ով արդեն չկար, սակայն կար իր համար, իր ամուսնու պես, վերջում, երբ 3 եղբայրները մտնում են Մաքոլիների տուն՝ դեպի սեր ու երջանկություն:  Ինձ համար դժվար էր այդքան բան միանգամից հասկանալ, հասկանալ ու պատկերացնել, պատկերացնել, թե ինչքան դժվար էր 14 տարեկան տղայի համար, մի տիկնոջ համար, ով իր ամուսնուն ու որդուն էր կորցրել, մի երիտասարդ աղջկա համար, ում նշանածը ինչ-որ մարդկային չարությունից ծնված հիմար պատերազմում մահացել էր, մի ծերունու համար, ով մահացավ՝ չդիմանալով դաժանությանը, մի որբ զինվորի համար, ով գնում է պատերազմ ու չգիտի՝ ետ կդառնա, կամ ու՞ր ետ դառնա… Իսկ հետո ինձ համար այդքան էլ հեշտ չէր տեղավորել իմ մեջ այն ուրախությունը կամ խառնված մի զգացում, որը ես պատկերացրի, որ զգում էր այդ հերոսներից յուրաքանչյուրը. Հոմերը, երբ հաջողությունների հասավ ու Թոբիին ունեցավ որպես նոր Մարկուս, Բեսը, երբ Թոբին գտավ իրեն, տիկին Մաքոլին, երբ  նայեց իր 3 որդիներին… Ամենամեծ ուրախությունը զգացի հենց Թոբի զինվորի համար, ով գտավ ընտանիք ու ջերմություն…

Զարմացրեց ինձ հեղինակի շարադրանքի «թեթեւությունը», մերթընդմերթ ծիծաղաշարծ պատկերները. երբ Հոմերի փոքր եղբայրը որսորոդական խանութում ընկնում է մի թակարդի մեջ ու մի բազմություն է հավաքում, իսկ տղան իր մանչուկի հետաքրքրական աչքերով դիտում էր կատարվելիքը, երբ հենց այդ մանչուկը կիրակի օրը եկեղեցում իր կողքի ճաղատ մարդու գլուխը պատկերացնում է հետաքրքիր մի անապատ, ծալքերից մեկը՝ որպես մի գետ, իսկ գլխին հանկարծակի թառած ճանճը՝ որպես առյուծ: Կամ երբ Օգիի հետ մի քանի տղաներ ապրիլի վերջին գնում են հասած ծիրան գողանալու…

Հետաքրքրական էին Հոմերի զգացմունքները, երբ սկսեց իր ցրիչի աշխատանքը. նա գնում էր տարբեր ընտանիքներ՝ ուրախ ու տխուր հեռագրերով: Նա տխրում ու դառնանում էր, երբ ռազմաճակատից գույժ էր տանում. այդ դեպքերից մեկով էլ մի իսպանացի կին լացակումած գրկեց Հոմերին ու որդի անվանեց… Այդ օրերին Հոմերը մեծացավ. նա լացեց (նա գրեթե չէր լացում), զգաց նոր բաներ՝ լավ ու վատ, իր համար անհասկանալի բաներ, իսկ մայրը դա բացատրեց այսպես. «Մենակությունն ու տխրությունը, որ դու զգում ես, զգում ես այն պատճառով, որ այլեւս երեխա չես», ապա շարունակելով ասաց, որ սիրի իրեն հանդիպած բոլոր մարդկանց, հասկանա նրանց… Նա մեկ-մեկ չէր հասկանում, նա մեկ-մեկ խճճվում էր, բայց մայրն ու մնացած հրաշալի մարդիկ օգնում էին իրեն… Հենց այս է ինձ դուր գալիս այս ամենի մեջ. մարդկային վեհ արժեքներ, որ նկարագրված են այս վիպակում: Ինչ էլ լինի, սիրիր կողքինիդ, սիրիր անվերադարձ ձեւով, սիրիր, օգնիր, հավատա… Երբ Հոմերը իմանում է եղբոր մահվան մասին, դառնանում է, ու ուզում է հասկանալ, թե ում կարող է ատել, ու հասկանում է, որ չկա ոչ ոք, ում կարող է ատել, ոչ ոք… Ոչ ոք մեղավոր չի իր եղբոր մահվան մեջ, իմքը չի կարող ատել ոչ ոքի: Հոմերը թողեց, որ այն մասնիկը մահանա ու մյուս մասնիկն ապրի իր մեջ՝ ժպիտ պարգեւելով իրեն:

Առաձնահատուկ էին ինձ համար Վիլլի Կրոգանի՝ հեռագրիչի խոսքերը . «Ուրեմն ասում եմ. հիմարություն է քննադատել մարդկանց նրա համար, որ նրանք այնպես են, ինչպես, որ կան»: Նա վերջում Հոմերին նկարագրում է, որպես մեկը կամ մի բան, ում նա ամբողջ կյանքում փնտրել է՝ բարությունը… Անվերջ ու հրաշալի բարություն, որին տնօրինողը պիտի բաժաներ ամենուրեք: Նա քաջալերում է 14-ամյա տղային, որ երբեք չկորցնի այդ բարությունը, որ ինքն արդեն մեծ մարդ է՝ իր 14 տարիներում: Ծերունին ասում է. «Նրանք կզգան, որ դու չես դավաճանի կամ չես վիրավորի իրենց: Նրանք կզգան, որ դու չես արհամարհի իրենց, եթե նույնիսկ ամբողջ աշխարհը արհամարհի: Նրանք կզգան, որ դու իրենց մեջ տեսար այն, ինչ ամբողջ աշխարհը չուզեց տեսնել»:

Հոմերը կարդում է իր զինվոր եղբայր՝ Մարկուսի նամակը ուղղված իրեն: Այդ նամակում նույնպես ինձ հետաքրքող ու սարսուռ պարգեւող տողեր գտա. «Ես ոչ ոքի չեմ ատում», կամ «Իմ թշնամին մարդ չէ, որովհետեւ ոչ մի մարդկային էկա չի կարող իմ թշնամին լինել: … Իմ պայքարը մարդու դեմ չէ, այլ նրա մեջ եղած այն գազանի դեմ, որը առաջին հերթին ուզում եմ իմ մեջ ոչնչացնել»: Վերջին նախադասությունը կարծես սրտիցս դուրս թռչած լինի. սիրիր՝ ինչ էլ որ լինի, սիրիր ու մի ատիր…

Ուրախացա, երբ 34-րդ գլխում, որտեղ նկարագրված է կիրակնօրյա եկեղեցու ծառայությունը, գտա Աստվածաշնչից մի հատված:

Վիպակում գտա հայ ընտանիք. Արայի՝ մի նպարավաճառի ընտանիք: Նա իր որդու հետ հանկարծ սկսում է հայերեն խոսել ու փոքրիկ Յուլիսիսը ոչինչ չի հասկանում խանութում կանգնած: Այդ հայի մեջ մի մեծ ու անսահման տխրություն կար. նա իր հայրենիքից հազարավոր կիլմոտրեր հեռու էր, մի երկրում, ապրում էր հանգիստ, ու իրեն տանջում էր հենց այդ փաստը՝ նա հանգիստ է, իսկ Ռուսաստանում, որն իր հայրենիքին մոտ է ու այլ վայրերում, երեխաներ են սոված ու անպաշտպան…

Այնքան բաներ կան ասելու այս վիպակի մասին… Հավատացեք, անվերջ կարող եմ շարունակել…

Սարոյանի կերտած հերոսները ինձ դարձան շատ հարազատ: Նրանց հետ ունեմ թե՛ նմանություններ, թե՛ տարբերություններ: Տարբերություն չէ, պարզապես կան բաներ, որոնց հետ համամիտ չեմ: Իրենց բնավորությունով իրենք նման են ինձ հավատով, սիրով, անկոտրունությամբ, տարբեր-տարբեր արժեքներով… Այն համոզմունքով, որ պիտի սիրես մարդկանց, սիրես ու տաս, տաս սեր, տաս բաներ, որոնց կարիքն իրենքն ունեն… Աղքատ են բոլորը, ովքեր սեր չունեն, ովքեր հավատ չունեն. ովքեր ապրում են լոկ նյութական բարիքներով… Նման են նրանով, որ ապրում են ու ժպտում, որ ողջունում են գնացքով սլացող մի անծանոթի…

Հրաշալի ու թեթեւ մի պատություն հասարակ մարդկանց մասին, որ ինձ ընկղմեց իր ուրույն օրենքով գրված մոլորակի մեջ, որ տարավ Իթաքա քաղաք, փոքր տնակի բակ, ուր վազվզում են բակի տղաները, որ օգնեց ինձ լսել կանանց նվագը, հասկանալ տարբեր իրավիճակում գտնվող մարդկանց զգացմունքները ու մտքերը, որ տարավ ինձ զինվորականների մեջ, որ տարավ ինձ անձրեւային մի օր ու օգնեց զգալ տարբեր թրջված մարդկանց… Որ ստիպեց ինձ մի էքչ լացել ու ժպտալ:

Ինչ էլ լինի, չմոռանաս, որ դու դու ես, չմոռանաս… Դու պիտի օգնես ու ապրես ու ողջունես ու ժպտաս ու վազես ու… Սիրես… Սիրես… Սիրես…  Օգնես… Ժպտաս… Սիրես…

Կիրակոսյան Էմմա